Η εφηβεία αποτελεί μία μεταβατική περίοδο στη ζωή του ανθρώπου. Αρχίζει με το τέλος της παιδικής ηλικίας και οδηγεί στην ενηλικίωση. Κατά τη διάρκειά της συντελούνται βιολογικές, σωματικές και ψυχολογικές μεταβολές, οι οποίες επηρεάζουν και διαμορφώνουν τη στάση του εφήβου απέναντι στον εαυτό του και τους άλλους. Η εφηβεία είναι περίοδος αναζήτησης ταυτότητας. Ο έφηβος παλεύει να επιλέξει και να καθορίσει μέσω από την προσωπική του ταυτότητα τη στάσης ζωής που θα ακολουθήσει. Η ταυτότητα κινείται γύρω από δύο βασικούς άξονες:
- Την «ταυτότητα του φύλου» (αναγνώριση και αποδοχή των σωματικών, ψυχολογικών και κοινωνικών χαρακτηριστικών του)
- Tην «κοινωνική ταυτότητα» (διαμόρφωση της ιδεολογίας, των ηθικών αξιών, των κοινωνικών στάσεων, των επαγγελματικών επιλογών)
Η βιολογική είσοδος στην εφηβεία σηματοδοτείται από σταδιακές αλλαγές στα χαρακτηριστικά του σώματος. Η εφηβεία αρχίζει «βιολογικά» με τις μεταβολές της φυσιολογίας της ήβης και ολοκληρώνεται «ψυχολογικά» με την τελική οργάνωση της σεξουαλικότητας. Ο έφηβος ασχολείται με το σώμα του: το αποδέχεται, το αρνείται, το κακοποιεί, το περιποιείται, το αναδεικνύει, το στολίζει, το κρύβει, κάνει τατουάζ, ξυρίζει το κεφάλι, κάνει διάφορα χτενίσματα, βάφεται, αθλείται, χορεύει… Οι νέοι μπορεί να αισθάνονται εγκλωβισμένοι στο σώμα τους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα στην εφηβεία αποτελούν η ανορεξία και η βουλιμία, οι οποίες είναι διαταραχές πρόσληψης τροφής. Τα αξεσουάρ, τα τατουάζ, το βάψιμο κτλ μπορεί να αποτελούν μία προσπάθεια επανεπένδυσης του σώματος ώστε να γίνει αποδεκτό.
Ο τρόπος με τον οποίο μιλάει κάθε έφηβος είναι μοναδικός. Συχνά ο έφηβος νιώθει αποκλεισμένος γιατί δεν μπορεί να μεταφράσει με λέξεις τις υπερβολικές αισθήσεις του σώματός του. Κατακλύζεται από ορμές για τις οποίες δεν μπορεί να μιλήσει. Είναι η πρώτη φορά που έρχεται αντιμέτωπος με το άλλο φύλο και δεν ξέρει πώς να τοποθετηθεί. Η εφηβεία βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα πλεόνασμα αισθήσεων. Οι νεωτερισμοί, οι παραφθορές, οι μετατροπές, οι παραλλαγές, οι προσθαφαιρέσεις δεν έχουν να κάνουν με γλωσσική πενία ή με έλλειψη ικανότητας για μάθηση. Πρόκειται για εφηβικές ανησυχίες και ανάγκη για αλλαγή, αμφισβήτηση, επιβεβαίωση, διαχωρισμό και άρνηση να δεχθούν κάτι ήδη «μασημένο». Η γλώσσα των εφήβων εκφράζει τις αντιφάσεις, τα κενά, τις αμφιταλαντεύσεις, τις αναζητήσεις και την ανάγκη ανανέωσης και επαναδόμησης του ψυχισμού του εφήβου σε μια απόπειρα οριοθέτησης της νέας του ταυτότητας.
Συμπεριφορές του εφήβου μπορεί να αποτελούν:
- Επιθυμία να μείνει μόνος
- Αποστροφή για την εργασία
- Ανία
- Αμηχανία για το σώμα
- Νευρικότητα
- Ευσυγκινησία
- Αντιδραστική στάση
- Υπεραπασχόληση με το σεξ
- Εθισμός (αλκοόλ, διαδίκτυο, κάπνισμα)
- Έλλειψη αυτοπεποίθησης
- Ονειροπόληση
- Ασκητισμός (π.χ. ανορεξία)
- Επαναστάτης ή ταραξίας έφηβος
- Κυκλοθυμία
Ο έφηβος έχει ανάγκη να του συμπεριφέρονται ως ενήλικα, να του αναγνωρίζουν ελευθερία και αυτονομία. Χρειάζεται το δικό του χώρο, ο οποίος συμβολίζει την ατομικότητα και τη διαφορετικότητά του. Το ντύσιμο, η διευθέτηση του προσωπικού χώρου και χρόνου, η επιλογή των φίλων, του τρόπου διασκέδασης, της ελευθερίας λόγου και πράξεων, της ανάληψης ορισμένων ευθυνών και της αναγνώρισης από τους γονείς των ικανοτήτων του είναι τα στοιχεία που συνθέτουν την αλλαγή της σχέσης του παιδιού με τους γονείς του και την απόκτηση ξεχωριστής αυτόνομης ταυτότητας απέναντι στους γονείς.
Στην εφηβεία ο νέος χάνει την παιδικότητα του και εγκαταλείπει σταδιακά την παντοδυναμία του παιδιού. Ήταν πάντα στο επίκεντρο της προσοχής των γονιών και τώρα θα πρέπει να αναλάβει ο ίδιος ευθύνες. Η προσκόλληση στην οικογένεια (θα τα καταφέρω μόνος μου; θα είναι η οικογένειά μου καλά;) μαρτυρά τη δυσκολία αποχωρισμού και αυτό έχει επιπτώσεις στις κοινωνικές συναναστροφές. Οι έφηβοι μπορεί να βρουν άλλους ανθρώπους και να δημιουργήσουν σχέσεις εξάρτησης ή να δημιουργήσουν μία φαινομενική ανεξαρτησία (πχ. ναρκωτικά) η οποία θα κρύβει όμως μία έντονη εξάρτηση άλλου τύπου. Το άλλο άκρο είναι η ψευδο-ωριμότητα δηλαδή ο έφηβος είναι πολύ ώριμος και μπορεί να τα αντιμετωπίσει όλα. Η απομάκρυνση των νέων από τους γονείς συχνά προκαλεί κρίση στους γονείς που δεν ξέρουν πώς να την διαχειριστούν. Αν οι γονείς ήταν υπερπροστατευτικοί μέχρι τώρα και δεν είχαν προσωπική ζωή, αλλά στο επίκεντρο ήταν πάντα τα παιδιά αυτό μπορεί να προκαλέσει συγκρούσεις. Ο έφηβος δοκιμάζει συμπεριφορές διαφορετικές από των γονιών του για να εδραιώσει έτσι τη δική του ταυτότητα. Έρχεται σε σύγκρουση μαζί τους όταν αυτοί θέλουν να τον συμβουλεύσουν. Ο έφηβος θέλει να απορρίψει τον ”Άλλο” της γνώσης, τον οποίο εκπροσωπούσαν μέχρι τότε οι γονείς. Θέλει να διακινδυνεύσει, να δοκιμάσει, να δημιουργήσει τη δική του γνώση. Το γεγονός αυτό οδηγεί στην απομυθοποίηση των γονέων. Αρνείται τη γνώση τους, την οποία βρίσκει παλιά και όχι αυθεντική. Δε θέλει συμβουλές, οι οποίες υπονοούν ότι δεν ξέρει. Ο γονιός πρέπει να είναι σταθερός, αλλά και ταυτόχρονα ευέλικτος. Όπως αλλάζει το παιδί έτσι θα πρέπει και η στάση του γονιού να διαφοροποιείται σιγά – σιγά. Το σημαντικό για τον γονιό είναι να ακούσει τον έφηβο όταν ο ίδιος θέλει να μιλήσει και όχι απαραίτητα να τον καταλάβει. Ο γονιός οφείλει να κινητοποιηθεί όταν εντοπίσει κάποιο πρόβλημα και να ζητήσει βοήθεια. Όταν ολοκληρώνονται οι αλλαγές στην εφηβεία και η διαδικασία ωρίμανσης του νέου, επιτυγχάνεται ο αποχωρισμός από τους γονείς και το άνοιγμα προς νέους κοινωνικούς δεσμούς και σχέσεις.
Η εφηβεία μοιάζει σαν ένα τούνελ, όπου μπαίνει ο έφηβος και ποτέ δεν ξέρεις τι θα βγει από την άλλη πλευρά. Αποτελεί συναρπαστικό ταξίδι για τον έφηβο και καταιγίδα για τους γονείς. Η βροχή μπορεί να γίνει διασκεδαστική αν αποφασίσεις να χορέψεις κάτω από αυτή, αντί να κρυφτείς πίσω από μια τεράστια ομπρέλα. Η εφηβεία αποτελεί περίοδο δημιουργικότητας και αποφάσεων και οι γονείς το καλύτερο που έχουν να κάνουν είναι να «χορέψουν» στο ρυθμό της προκειμένου να αποτελέσουν ουσιαστικό στήριγμα για τα παιδιά τους που παλεύουν να ενηλικιωθούν.